De rechtsstaat is ook maar een geloof, en geloof is ook maar een afspraak. Een afspraak waaraan een grote groep zich verbindt en waar je je moeilijk aan kunt onttrekken wanneer je van die groep deel uitmaakt. Yuval Noah Harari beschrijft dit nogal confronterend in Sapiens: hij verklaart het succes van de menselijke soort uit het vermogen om fictieve verhalen – mythen – te verzinnen en er met grote groepen in te geloven.

‘Elke vorm van grootschalige menselijke samenwerking – een moderne staat, een middeleeuwse kerk, een antieke stad of een archaïsche stam – is geworteld in gemeenschappelijke mythen die alleen bestaan in de collectieve fantasie.’ En dan vervolgt hij met de vaststelling dat de collectieve omarming van mythen niet alleen religies mogelijk maakt, en staten, maar ook rechtssystemen. ‘Maar geen van die dingen bestaat buiten de verhalen die mensen verzinnen en aan elkaar doorvertellen. Er zijn geen goden in het heelal, geen naties, geen geld, geen mensenrechten, geen wetten en geen rechtsgang buiten de collectieve fantasie van de mensheid.’ Harari noemt juristen ‘in wezen machtige magiërs’, met als belangrijkste verschil met tribale sjamanen dat moderne juristen veel vreemdere verhalen vertellen. En dat toont hij nog eens overtuigend aan met het concept van de rechtspersoon, ‘de corporaties’. Zelf vind ik geld ook een griezelig voorbeeld. Zo bezien is de rechtsstaat dus gefundeerd op een collectief verzinsel en uitgewerkt in de imaginaire realiteit van een sociaal contract. Er is natuurlijk de gedachte dat er natuurrecht is, normen die zo vanzelfsprekend en ‘van nature’ gelden, dat ze al bestaan zonder afspraak. Maar misschien is die gedachte ook wel een afspraak... In deze profane religie van de rechtsstaat beweegt de advocaat zich als een eigentijdse juridische medicijnman. Zijn dagvaardingen, excepties en wrakingsincidenten verschillen minder dan je zou denken van offers bij volle maan, brouwsels van paddendrek of het volspijkeren van een pop die je vijand voorstelt. Met het voorgaande kun je twee kanten op. De ene: als de rechtsstaat ‘maar’ een afspraak is, gebaseerd op een mythe zonder eeuwigheidswaarde, die door opzegging of erosie kan verdwijnen, dan moeten we het primaat van de rechtsstaat maar een beetje relativeren, en bijvoorbeeld het belang van een maatschappelijk gewenste opsluiting van een slechterik stellen boven al te strenge eisen aan bewijs en andere procedurele regels. Ik wil toch liever de andere kant op. In die richting is en blijft een sterke, competente, onafhankelijke en door goed toezicht op kwaliteit gewaarborgde advocatuur een onmisbare en prominente factor. Die andere richting is dat we de rechtsstaat als een te koesteren verworvenheid met volle overtuiging moeten omhelzen en sterk houden. Ja: de advocaat als sterkhouder van de rechtsstaat. De eerste houder van de leerstoel advocatuur, Bert Quant, noemde advocaten ‘de ganzen van het Capitool’ – nog steeds een prachtig beeld. Sterk houden juist omdat de rechtsstaat broos is, omdat die wel tegen een stootje, maar ook kapot kan.