ESSAY

Wie kiest er nog voor een advocaat?

Door Nicky Leijtens,

bestuursadviseur NautaDutilh

‘De moderne burger wacht liever korter op een negatieve beslissing dan langer op een positieve. Als die tenminste effectief is. Rough justice is vaak genoeg,’(1) aldus Folkert Jensma in een pleidooi voor on demand-recht: sneller, simpeler en internet-based, het liefst zonder advocaat. De oplossing binnen handbereik, met hetzelfde gemak als het nieuwe seizoen van La casa de papel op Netflix.

Met de rechtsbijstandplannen van minister Dekker lijkt het geen toekomstmuziek, vanwege de inzet op zelfredzaamheid, online tools en laagdrempelige alternatieven als uitgangspunten. In een tijd waarin we eraan gewend zijn geraakt dat alles snel kan, steekt het huidige rechtsstelsel inderdaad schril af. Lange doorlooptijden, slecht inzicht in de kosten en complex: het is allemaal weinig van nu, en weinig klantgericht. Maar snelheid is geen substituut voor kwaliteit, net zomin als goedkoop dat is. Een oplossing is pas een oplossing als deze ook standhoudt op de lange termijn. Juist hier moet de naar on demand-oplossingen zoekende burger tegen zichzelf beschermd worden, en is toegang tot rechtsbijstand wezenlijk.

Bij grotere belangen

kan de neiging tot

het kiezen voor

de shortcut

verkeerd uitpakken

De instant oplossing lonkt

De Deliveroos, AirBnBs en Netflixen van deze wereld hebben de consument blijvend veranderd. On demand, transparantie, snelheid: we zijn eraan gewend geraakt om op onze wenken bediend te worden. Of het nu gaat om een taxi of hulp in huis, het is zo besteld. In een wereld waarin tijd een steeds schaarser goed is, scheidt snelheid de winnaars van de verliezers. Niet ‘morgen in huis’ maar ‘vandaag in huis’ is de nieuwe norm. Ook bij problemen lonkt de instant oplossing, om er maar vanaf te zijn. Zelf eruit komen, bemiddeling, schikking, doe-het-zelf tools: het kunnen allemaal goede of zelfs betere routes zijn, maar het veronderstelt dat men in staat is om afwegingen te maken, en een oplossing te kiezen die aansluit bij de belangen. En precies hier schort het doorgaans aan: rough justice wil al snel ontaarden in lethal justice. Daarbij gaat het niet alleen over de mensen die met tassen vol documenten naar de Rechtswinkel gaan, omdat ze geen wijs meer worden uit alle brieven en instanties. Of de digibeten, of andere kwetsbare groepen. Nee, het betreft het merendeel van de mensen, vanwege de natuurlijke neiging om te gaan voor weg van de minste weerstand, zonder te kijken naar de lange termijn. Want het is niet de ratio, maar de emotie die regeert bij het maken van keuzes,(2) resulterend in het feit dat slechts vijf procent van onze keuzes rationeel is.(3) Die natuurlijke neiging tot irrationaliteit stijgt wanneer we druk voelen, zoals wanneer er teveel keuzes zijn, het complex is of er belangrijke zaken op het spel staan, zoals bij een scheiding of ontslag. Dan gaat ons brein namelijk automatisch op zoek naar een shortcut, in de vorm van een instant oplossing.(4) De doorgaans overzichtelijkere korte termijn wint het dan van de lange termijn, ook als het om gewichtige zaken als pensioen, zorg en beleggingen gaat.(5) Dat maakt dat tachtig procent van ons niet verder kijkt dan een vergelijking op prijs, en we kiezen voor het standaardpakket, ongeacht de kleine lettertjes of de eventuele gevolgen op lange termijn.(6)


Dokter Google

Ik moet hier ook denken aan de ongekende populariteit van Dokter Google, die met bijna een miljard patiënten ‘s werelds drukstbezochte dokter is. Ondanks dat de meeste mensen zich heus bewust zijn van de gevaren van online dokteren, en de helft aangeeft dat ze eigenlijk niet in staat zijn om de gevonden websites te beoordelen op betrouwbaarheid,(7) vaart een kwart op de zelf vastgestelde diagnose en behandeling.(8) Opnieuw de instant oplossing, die zelden soelaas biedt.(9) Als ik met die bril naar juridische problemen en conflicten kijk, vraag ik me af of de gemiddelde mens in staat is om een afgewogen, geïnformeerde keuze te maken tussen (laagdrempelige) alternatieven en de gang naar een advocaat. Zeker wanneer het alternatief wordt voorgeschoteld als de standaard of default-optie, en als de meest efficiënte en effectieve weg naar een oplossing.(10) Want wie kiest er dan nog voor een advocaat en een eventuele rechtsgang?

En hoezeer de alternatieve route ook uitkomst kan bieden in een groot aantal gevallen, het is geen verbetering wanneer de blik vertroebeld is, en de afweging op verkeerde gronden gemaakt wordt. Bij rechttoe-rechtaan aangelegenheden, zoals het indienen van een claim tegen vluchtvertraging of het aanvechten van een parkeerboete, zijn er weinig risico’s. Want zoveel smaken zijn er niet. Maar bij grotere belangen, en emotionelere en complexere aangelegenheden, kan de neiging tot het kiezen voor de shortcut verkeerd uitpakken.

Doe-het-zelfservices

Dat blijkt bijvoorbeeld uit een online review van een gebruiker van LegalZoom, een ‘leading provider of personalized, online legal solutions and legal documents for small businesses and families’ in Amerika.(11) Via het on demand-platform kunnen consumenten verschillende doe-het-zelfservices en templates gebruiken, zonder tussenkomst van een advocaat. Zo ook John, die via het platform een aantal zakelijke contracten opstelde. John is tevreden over de templates, maar schrijft: ‘However, they’re kind of one size fits all so there are some industry-specific stuff I’ve had to go elsewhere for. But when it comes to just basic contracts, LegalZoom’s templates have worked well enough.’(12)

Op basis van John’s review is het natuurlijk niet na te gaan of het inzicht met betrekking tot de ‘industry-specific stuff’ voortkwam uit het systeem, of vanuit John. Maar het geeft wel aan hoe noodzakelijk checks en balances zijn. Zonder een onafhankelijk juridisch expert, die meekijkt, red flags identificeert en helpt bij het ondubbelzinnig verwoorden van afspraken, had John hier zomaar het einde van zijn onderneming aan elkaar kunnen knippen en plakken.

Het stimuleren van het ’eerst zelf op zoek gaan naar een oplossing’(13) door ‘zelfredzame burgers’(14) wakkert de keuze voor de instant oplossing alleen maar aan, zonder dat er tegenwicht geboden wordt door al te grote gerichtheid op de korte termijn, of een door emoties, machtsongelijkheid of complexiteit beperkt vermogen om belangen te overzien. Vooral dan is de toegang tot een onafhankelijke, vertrouwelijke en deskundige belangenbehartiger zo essentieel, om ervoor te zorgen dat de klant verder kijkt dan de standaardoplossing en ook oog heeft voor de lange termijn. Helpen verstandig te kiezen, waar men dat zelf niet goed kan. Juist voor minvermogenden, wiens vermogen om afgewogen keuzes te maken nog meer ingeperkt wordt door de ingrijpende impact van armoede op het cognitief vermogen en de hersenen,(15) is die hulp wezenlijk.


Gedragsbeïnvloeding werkt

Aan die fundamentele functie van een advocaat, namelijk het helpen bij het maken van geïnformeerde, afgewogen en verstandige keuzes die verder reiken dan de korte termijn, lijkt voorbij te worden gegaan in de voorgestelde plannen van minister Dekker, door kreten als ‘minder procedures, meer oplossingen’ en ‘zo loont het op dit moment voor advocaten om door te procederen.’(16) Het aan verzekeraars en de markt overlaten van het aanbieden van rechtshulppakketten, waarbij beloond wordt op het zo effectief en efficiënt mogelijk vinden van een oplossing, vervangt die functie niet. Want ook dan staat de instant oplossing centraal en prevaleren kosten op de belangen van de klant, zonder enige vorm van onafhankelijk toezicht.(17) In deze on demand-maatschappij, waarin snel, sneller, snelst regeert en nieuwe generaties ongeduldig opgroeien, zijn sneller en goedkoper niet synoniem aan beter, als men niet beschermd wordt tegen ingebakken irrationaliteit en het niet kunnen overzien van de eigen belangen. Als er dan toch geleerd moet worden van de on demand-giganten als Deliveroo, AirBnB en Netflix, dan is het dat gedragsbeïnvloeding werkt en domme keuzes in de hand werkt. Onverantwoord hard fietsen om een extra ritje te halen, het negeren van huurregels om een centje bij te verdienen, het blijven bingewatchen ondanks werkverplichtingen: de voordelen op korte termijn verblinden maar al te gemakkelijk voor de mogelijke consequenties op lange termijn. Vooral bij juridische problemen moet daarvoor gewaakt worden, en moet de drang naar instant bevrediging geremd worden in plaats van aangemoedigd. Zelfredzaamheid is niet onbegrensd, niet waar het aankomt op gezondheidsproblemen,(18) niet waar het aankomt op financiële problemen(19) en niet waar het aankomt op juridische problemen.(20) De neiging tot onverstandige keuzes vraagt niet om paternalisme of het uit handen nemen van keuzes door een loket, maar om goed geïnformeerde en in vrijheid genomen beslissingen, waarbij juist een advocaat, als onafhankelijke deskundige, bescherming kan bieden tegen onverantwoorde, door gebrek aan kennis en kunde ingegeven shortcuts. Het vertrekpunt van modernisering zou dan ook niet moeten liggen bij het blindstaren op perverse prikkels, maar bij het centraal stellen van de klant. En het kijken naar wat hij of zij nodig heeft om duurzame en verstandige keuzes te maken, met oog voor de consequenties op korte en lange termijn, zodat hij of zij niet weer terug linksom of rechtsom terug Het Systeem in komt. Het by default afsluiten van de toegang tot rechtsbijstand lijkt in dat opzicht verrassend veel op zo’n door emotie en complexiteit ingegeven shortcut, waarbij niet veel verder gekeken is dan een vergelijking op prijs.

Ook bij problemen

lonkt de instant-

oplossing, om er

maar vanaf te zijn

  1. www.nrc.nl/nieuws/2013/11/30/moet-het-monopolie-op-het-recht-bij-rechters-en-advocaten-blijven-a1481069
  2. medium.com/@cience/b2b-buying-analysis-paralysis-the-hardships-of-a-decision-maker-in-the-era-of--information-976801453c10
  3. www.volkskrant.nl/nieuws--achtergrond/in-vrijheid-domme-keuzes--maken~ba022565/
  4. www.adformatie.nl/gedragsverandering/psychologie-van-financiele-beslissingen
  5. www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/in-vrijheid-domme-keuzes--maken~ba022565/
  6. www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/in-vrijheid-domme-keuzes-maken~ba022565/ en
    www.adformatie.nl/gedrags-verandering/psychologie-van-financiele-beslissingen Deze link werkt niet!
  7. https://www.rtlnieuws.nl/editienl/artikel/2493576/dokter-google-zo-kun-je-veilig-online-dokteren
  8. www.telegraph.co.uk/news/health/news/11760658/-One-in-four-self-diagnose-on-the-internet-instead-of-visiting-the-doctor.html
  9. www.rtlnieuws.nl/editienl/artikel/2493576/dokter-google-zo-kun-je-veilig-online-dokteren
  10. www.njb.nl/Uploads/2019/1/kst-31753-155.pdf
  11. www.legalzoom.com/country/nl
  12. www.consumeraffairs.com/legal/legalzoom.html?#sort=recent&filter=none
  13. www.nrc.nl/nieuws/2018/11/09/minister-dekker-burger-krijgt-niet-meer-vanzelfsprekend-rechtsbijstand-a2754666
  14. www.nrc.nl/nieuws/2018/11/09/minister-dekker-burger-krijgt-niet-meer-vanzelfsprekend-rechtsbijstand-a2754666
  15. www.groene.nl/artikel/voor-een-dubbeltje-op-de-laatste-rij
  16. www.njb.nl/Uploads/2019/1/-kst-31753-155.pdf Deze link werkt niet!
  17. www.groene.nl/artikel/een-keer-een-half-uur-met-de-advocaat-gesproken
  18. www.marketingtribune.nl/b2b/-weblog/2016/04/-keuzevrijheid-in-de-zorg-succes-of-mislukking/index.xml Deze link werkt niet!
  19. www.adformatie.nl/gedragsverandering/psychologie-van-financiele-beslissingen
  20. www.nrc.nl/nieuws/2019/01/22/rechtshulp-het-mag-vooral-niet-meer-kosten-a3651165